محمدرضا اخوان عبداللهیان؛ مدیرکل راه و شهرسازی خراسان رضوی
زلزله مشهد؛ بیداری از غفلت شهرسازی
۱۶ فروردین ماه در حالی که مردم همگی درگیر و در تکاپوی فعالیتهای روزمرهٔ خود بودند و جریان عادی زندگی برقرار بود، ساعت ۴۷: ۱۰ دقیقه صبح و در اوج ساعت کار، حادثهای کلانشهر مشهد را از غفلتی بزرگ بیدار کرد، حادثهای که خوشبختانه خسارات و تلفاتی در شهر مشهد نداشت.
زلزله ناشناختهترین حادثه طبیعی که مافوق تمامی علوم و دستاوردهای
علمی بشر است. انسانی که میلیاردها کیلومتر در فضای نامتناهی پیش رفته و ناشناختهترین
سیارهها را شناسایی کرده است، از شناخت کامل سکونتگاه خود عاجز است، زلزله
تقریباً تنها رخداد طبیعی است که انسان نتوانسته هیچ راه پیشبینی برای آن بیابد و
تاریخ موارد متعددی از انواع آن را در خود ثبت کرده که به گواه مورخان تا چند صد
هزار کشته و ویرانشدن چندین شهر و آبادی را به دنبال داشته است.
زلزله اخیر البته به آن قدرت نبود؛ اما متأسفانه در روستای دوقلعه از
توابع شهر سفیدسنگ فریمان، خساراتی به دنبال داشت و یک تن از هموطنانمان در این
حادثه جان باختند و صدها نفر نیز خانه و کاشانه خود را از دست دادند.
به گواه متخصصان، این زلزله ۶.۱ ریشتر بزرگی داشت؛ اما به دلیل شتاب
کم، خسارات چندانی به دنبال نداشت، کما اینکه زلزلهای با همین شدت اما با شتاب
بیشتر، بم را در کمتر از دقیقهای به ویرانهای تبدیل کرد. خوشبختانه مرکز این
زمینلرزه در مناطق کمجمعیت بود؛ اما نکته اینجاست که اگر مرکز زلزلهای با این
قدرت در کلانشهر مشهد بود، این شهر توانایی مقابله با این حجم لرزش را داشت؟
این زلزله در کنار برخی تلخکامیها، تلنگر خوبی به تمامی نهادها و
ارگانهای ذیربط در حوزههای مختلف حوادث غیرمترقبه، امدادی، عمرانی و شهرسازی
بود.
روی من در این یادداشت با حوزه تخصصی خودم، یعنی عمران و شهرسازی است.
زلزله همانطور که پیشتر ذکر شد، حادثهای کاملاً غیرقابل پیشبینی است؛ اما با
راهکارها و اقداماتی میتوان از خسارات و تلفات این حادثه کاست، مهمترین راهکار
در این راستا، ساخت و ساز اصولی و رعایت مقررات ملی ساختمان است.
خسارات این زمینلرزه در مناطق روستایی نشان داد، بناها و خانههایی
آسیب دیدند که حداقلهای اصول ایمنی و مهندسی را رعایت نکرده بودند، خانههایی
اغلب با مصالح سنگ و کاهگل که حتی در حوزه خانههای روستایی هم ایمنی کافی را
نداشتند، سقفهای سنگین و دیوارهای ضعیف، اولین نکتهای بود که در خانههای تخریب
شده خودنمایی میکرد. سقف بناهایی که حتی با وجود تیرهای چوبی قطور و محکم، به
دلیل عدم تثبیت این تیرها روی هم و در کنار هم با کوچکترین تکانی فرو میریخت.
اما در روستای دو قلعه که بیشترین خسارات را از این زمینلرزه دید، در
کنار تمامی خانههای آسیبدیده، چند بنای اصولی که به همت بنیاد مسکن انقلاب
اسلامی ساخته شده بود؛ شاخص بود. بناهایی کاملاً اصولی که با رعایت مقررات ساخت و
ساز و اصول مهندسی احداث گردیده و در میان ویرانهها، تقریباً هیچ آسیبی ندیده
بودند. این مهم نشان میدهد که اگر مقررات و اصول ساخت و ساز رعایت شود، در بدترین
شرایط هم میتوان بهترین بازدهی و عملکرد را داشت.
این نمونه، آنجا خودنمایی میکند که در شهری بزرگ همچون کلانشهر مشهد
به عنوان یکی از بزرگترین کلانشهرهای ایران به ساخت و سازها نگاهی ویژه داشته
باشیم. یکی از مهمترین مسائلی که پس از این زمینلرزه توجه عموم را به خود جلب
کرد، این بود که آیا بناها و خانههای شهر مشهد توانایی مقابله با زلزلههای شدید
را دارند؟
اولین نکتهای که برای پاسخگویی به این سؤال باید اجرایی شود، شناسایی
و بررسی دقیق و مداوم گسلهای اطراف مشهد است، گسلهایی که هر کدام مستعد ایجاد
زمینلرزهای دیگر هستند، پس از شناسایی و بررسی این گسلها، موضوع شهرسازی و تراکم
ساخت و سازها در شهر مطرح میشود.
پس از شناسایی و بررسی گسلها مهمترین کار این است که مشخص شود آیا
میتوان در محل این گسلها ساخت و ساز انجام داد یا خیر؟ باید محدودیتهای ساختوساز
و حتی قوانینی مبنی بر عدم ساختوساز در این مناطق وضع شود تا حتیالمقدور در این
مناطق ساختوسازی انجام نشود و اگر هم بنایی احداث شده، قوانینی برای مستحکمسازی
و مقاومسازی این بناها وضع و اعمال گردد.
از طرفی دو موضوع شخصی و عمومی در این حوادث مطرح است:
موضوع شخصی در مواجهه با حادثه زمینلرزه آنجاست که هر خانواده و هر
شخص لوازم موردنیاز امدادی و اضطراری را داشته و از طرفی حداقلهای ایمنی را در
بنای محل سکونت خود اعمال کند که در این حوزه، آموزش و آگاهیبخشی میتواند موضوعی
بسیار مهم باشد.
در حوزه عمومی نقش مهندسان و دستاندرکاران صنعت ساخت و ساز مهم است؛
زیرا این قشر، سرپناه سایر مردم را طراحی و اجرا میکنند و اگر مهندسان ما آگاهی
لازم درباره رعایت اصول ایمنسازی بناها را داشته و خود را ملزم به رعایت مقررات
ملی ساختمان کنند، در صورت بروز حادثه با کمترین خسارات احتمالی مواجه خواهیم بود؛
زیرا تجربه نشان داده اگر اصول مهندسی در ساخت و ساز رعایت شود، خسارات به حداقل
میرسد.
موضوع دیگر استفاده از فنآوریهای روز دنیا در ساختوساز است، این فنآوریها
امروزه نقش بسیار مهمی را ایفا میکنند؛ به گونهای که همگان دیدیم در زلزله سال
۲۰۱۱ ژاپن که با قدرت حدود ۹ ریشتر به وقوع پیوست، خسارات بسیار کمتر از تصورات
بود و با اینکه اکثر ساختمانها در این کشور بناهای مرتفع و برجها هستند، اما
استفاده از سیستمهای نوین ضد زلزله باعث شد، خسارات بسیار کمتر از نمونههای
مشابه باشد، حال با این وضعیت ساختوساز در کشور ما تصور کنید خدایی ناکرده زلزلهای
با آن بزرگی در شهری مانند مشهد اتفاق بیافتد، قطعاً فاجعهای تاریخی رخ میدهد.
تمامی مسائل مطرح شده تنها بخشی از درسهایی بود که این حادثه با
کمترین هزینه به ما داد و باعث شد هوشیاری ما درباره بناهایی که در آن زندگی یا
کار میکنیم، صدچندان شود.
به امید آن روز که جایجای کشور عزیزمان از تمامی حوادث غیرمترقبه
مصون باشد.