اخیراً چارچوب کدهای اخلاقی مهندسان ساختمان به تصویب هیئت‌دولت رسید. این خبر برای من توأمان حامل دو وجه مثبت و منفی است. وجه مثبت اتفاق امروز، تصویب اولین اقدام جدی و رسمی جامعه مهندسی ایران برای داشتن کد اخلاقی یا به تعبیری دیگر، آیین‌نامه یا منشور اخلاقی است.
به طور قطع، امروز در تاریخ علم اخلاق حرفه‌ای، به عنوان روزی مهم ثبت
خواهد شد؛ همان‌طور که روز تصویب اولین کد انجمن مهندسان عمران آمریکا در سال ۱۹۱۴
(یعنی بیش از صد سال گذشته) در حافظه اخلاق حرفه‌ای جهان قرار گرفت و ماندگار شد.
شایسته است که این افتخار به نام شخص وزیر محترم راه و شهرسازی، دکتر آخوندی، ثبت
شود.
ولی این احساس خشنودیدیری نمی‌پاید و جای خود را به ناراحتی و
نگرانی داده و طعم تلخی را در کام من باقی می‌گذارد. چون با دیدن این چارچوب ارزشی
واعلام روش تدوین کدهای اخلاقی، سوالاتی چند مثل برق جلوی دیدگانم رژه می‌روند.
نمونه این سوالات در دو بخش صوری (فرمی) و محتوایی قابل تقسیم است.
برخی
سوالات بخش صوری
۱. حرفه(profession) در کشور ما چه بار معنایی دارد؟
در نگاه جامعه‌شناختی یا فلسفی یا اگر بخواهیم به‌گونه‌ای هنجاری به مسئله نگاه
کنیم، این‌گونه سوال می‌کنیم که حرفه در کشور باید دارای چه مشخصه‌هایی باشد تا
جامعه علمی یا حکومت یا دولت، بدان به‌عنوانحرفه نگاه کند،نه شغل یا
پیشه ؟
توضیح: پروفسور مایکل دیویس، در مقاله‌ای مهم با عنوان «آیا همه‌جا
مهندسی حرفه است؟»، پس از بررسی معانی حرفه، به این سوال پاسخ می‌دهد که هر کشوری،
تعریفی مشخص از حرفه ارائه می‌کند. در بسیاری کشورها، حتی کشوری پیشرفته مثل
فرانسه یا ژاپن، جایگاه مهندسی در مقایسه با آمریکا متفاوتاست. به‌زعم حقیر،
ما در ایران اگر به دنبال حرفه‌گرایی مهندسی هستیم، یعنی شبیه همان اتفاقی که در
قرن نوزدهم آمریکا افتاد، باید قبل از هرگونه چارچوب‌گذاری برای حرفه و سازمان‌های
حرفه‌ای، مبتنی بر تاریخ، فرهنگ و دین کشور، حرفه و مشخصه‌های آن را تعریف کنیم.
فقدان چنین رویکردی در گذشتۀ حرفه‌گرایی ما در حوزه ساختمان موجب شده است که گونه‌ای
از سرگردانیدر مواجهه دولت‌ها و حرفه ساختمان اتفاق بیفتد.
۲. ماهیت کدهای اخلاق
حرفه‌ای چیست؟ در سوالی روشن‌تر، تفاوت «ماهیت و نقش کدهای اخلاق حرفه‌ای» با «ماهیت
و نقش قوانین و مقررات ناظر بر رفتار حرفه‌ای»در تنظیم رفتار صاحبان حرفه
کدام است؟آیا کدها به‌مثابه کدهای قانونی، مثل استانداردهای فنی، تعهدات
قانونی ایجاد می‌کنند؟ در این صورت، چه تفاوتی بین مجازات تعهدات قانونی و تعهدات
اخلاقی وجود دارد؟
توضیح: رابطه اخلاق و قانون یا رابطه مسئولیت‌های قانونی و مسئولیت‌های
اخلاقی از مسائل مهم اخلاق حرفه‌ای است. آیا می‌توان مسئولیت اخلاقی را به‌عنوان
مسئولیت قانونی برای حرفه‌مندان الزام کرده و برای متخلفان مجازات قانونی وضع کرد؟
پاسخ منفی به این سوال، این اشکال را پدید می‌آورد که نصیحت و تذکر، بدون مجازات،
تضمینی برای وصول به اهداف مورد نظر در کدهای اخلاقی ایجاد نخواهد کرد. پاسخ مثبت
نیز اشکالاتی پدید می‌آورد؛ همچون این ایراد که تحویل‌گرایی اخلاق به قانون، نوعی
فروکاهش‌گرایی اخلاق است و اجتناب از فواید و امتیازات ویژه اخلاق نسبت‌به قانون
تلقی می‌شود. در جامعه حرفه‌ای آمریکا، برای حل این مشکل راه‌حل‌هایی لحاظ شده است
که مجال بیان آن نیست. آنچه مهم است، آن که به نظر می‌رسد جامعه علمی کشور و ارگان‌های
مربوطه باید در این مورد به بحث و گفت‌وگو بنشینند و با بررسی قوت‌ها و ضعف‌های هر
گزینه، به انتخابی موجه دست یابد.
۳. روال تدوین کدهای
اخلاقی برای هر حرفه چیست؟ آیا تدوین کدهای اخلاقی، روال یا الگوریتم مشخص و تجربه‌شده‌ای
در حوزه علم اخلاق حرفه‌ای و بین کشورهای دارای اصول اخلاقی ملی دارد؟ با فرض لزوم
انجام فرایند علمی برای این منظور، چه کسانی با چه تخصص و تجربه‌ای باید در این
پژوهش شرکت کنند؟
توضیح: هم‌اکنون می‌توان گفت در تمام کشورهای توسعه‌یافته و بیشتر
کشورهای در حال توسعه، حرفه‌ها دارای کدهای اخلاقی شده‌اند. در این سال‌ها، احساس
نیاز به اصول اخلاقی به قدری تقویت شده است که نه‌تنها سازمان‌های حرفه‌ای کشورها
و ایالت‌ها، بلکه گروه‌های کوچک حرفه‌ای نیز به تدوین کدهای اخلاقی برای خود اقدام
کرده‌اند. بر این اساس و با همین نیاز، صاحب‌نظران حرفه‌ها و فیلسوفان اخلاق
کاربردی و حرفه‌ای اقدام به بررسی، پژوهش و تدوین مقالات و کتب راجع به نحوه تدوین
کدها و ارزیابی سازمان‌ها بر اساس آن کرده‌اند. هم‌اکنون موسسات پژوهشی گوناگون در
جهان به این امر پرداخته و آثار مختلفی منتشر کرده‌اند. حال اگر کشور ما با سابقه
دیرینه در تدوین کدهای اخلاقی، تحت عنوان مرام‌نامه یا فتوت‌نامه‌ها که از دوره
ایران باستان تا دوره قاجار معتبر و در صنایع و پزشکی موثر بوده و افتخاری منحصربه‌فرد
برای ما ایرانیان است، بخواهد در دوره جدید به تدوین اصول اخلاق حرفه‌ای بپردازد، چگونه
باید به این مهم دست یازد؟ در تدوین چارچوب تصویب‌شده و در ادامه تدوین کدهای
اخلاقی، چه روالی مورد نظر قرار گرفته است؟ آیا روال و طرح مورد نظر، بر اساس
یافته‌های علمی مذکور و مبتنی بر مشخصه‌های بومی و دینی کشور توجیه‌پذیر است؟
۴. تدوین و تصویب
کدهای اخلاقی سازمان‌ها، گروه‌ها و افراد حرفه‌ای اصولاً بر عهده چه ارگان یا
گروهی است؟ نقش سازمان‌های حرفه‌ای در تدوین و تصویب کدهای اخلاقی اعضای خود چیست؟
دولت در این مواجهه در خصوص کدهای اخلاقی، باید چه نقشی ایفا کند؟
در بررسی تاریخ کدهای اخلاقی کشورها، مشاهده می‌شود که در بیشتر
موارد، سازمان‌های حرفه‌ای خود عهده‌دار تدوین و تصویب اصول اخلاقی مربوط به خود
شده‌اند. گاهی بعد از تدوین و تصویب توسط سازمان حرفه‌ای، دولت نیز اقدام به تأیید
کد کرده و برای اخذ پروانه کار حرفه‌ای، تعهد به کد مربوطه را الزامی کرده است. در
برخی موارد آکادمی‌ها یا فرهنگستان‌ها، با هماهنگی با سازمان‌های حرفه‌ای، عهده‌دار
تدوین و تصویب کد شده‌اند. گاهی انجمن‌های ملی حرفه‌ای مثل انجمن ملی مهندسان، کد
مهندسان حرفه‌ای رشته‌ای را در قالب پیش‌نویس تدوین می‌کند. سپس تمام سازمان‌های
حرفه‌ای مربوطه را دعوت کرده و با توافق آنها، کد نهایی را تدوین و تصویب می‌کند.
طبیعی است که مرجع تدوین و روند تصویب به مقتضیات کشورها مربوط است و هریک از
گزینه‌های ذکرشده، قوت و ضعفی به همراه دارد. با بررسی مطالعات در می‌یابیم تاکنون
با موردی مواجه نشده‌ایم که دولت به‌طور مستقیم اقدام به تدوین کدهای اخلاقی حرفه
کرده باشد. به‌خصوص در متن مصوب الحاقیه مربوط به اصول اخلاقی، پیشنهادی وزارت راه
و شهرسازی آمده است که سازمان نظام مهندسی ساختمان، یعنی سازمان حرفه‌ای مربوطه،
برای تدوین کدهای اخلاقی بر اساس چارچوب مصوب فقط جایگاه اظهارنظر دارد و در تدوین
و تصویب، حق رأی لحاظ نشده است. طبیعی است که روش اتخاذشده باید مبتنی بر بررسی
سوالات و گزینه‌هایی مثل پرسش‌ها و گزینه‌های فوق‌الذکر باشد.
۵. سوال در حوزه
محتوی و فرایند آموزش و نحوه پایش: پس از تدوین، تصویب و ابلاغ کدهای اخلاقی، نوبت
آموزش و سپس روش‌های ارزیابی اخلاقی سازمان‌ها و افراد حرفه‌ای است. آموزش و پایش
مستمر در سازمان نظام مهندسی و سازمان‌های حرفه‌ای مربوط، با چه محتوی و فرایندی اتفاق
می‌افتد؟ آیا وزارت راه و شهرسازی در این مورد اندیشیده است یا روش‌های آموزش و
پایش یا ارزیابی را بر عهده سازمان‌ها گذاشته است؟
در صورت واگذاری برنامه‌ریزی و اجرای آموزش و پایش یا ارزیابی، بر
عهده سازمان نظام مهندسی ساختمان و سازمان‌های حرفه‌ای دیگر، آیا اهداف واضع قانون
مربوطه تحقق خواهد یافت؟ بدون توجه به میزان دخالت دولت در آموزش و ارزیابی اخلاقی
سازمان نظام مهندسی ساختمان، با توجه به روش‌های گوناگون آموزشی و ارزیابی اخلاقی
که مندرج در نوشتارهای علمی خارجی است، کدام شیوه‌ها ترجیح دارد؟ به نظر می‌رسد
دولت یا سازمان نظام مهندسی ساختمان نیازمند اندیشه، طرح و برنامه‌ریزی اصولی در
این حوزه است.
۶. سوال در حوزه رشد
اخلاقی سازمانی در برابر رشد اخلاق فردی: آیا برای اصلاح اخلاقی در سازمان
اندیشیده شده است؟
به نظر می‌رسد تدوین و تصویب کدهای اخلاقی در حوزه مهندسی ساختمان، نه‌تنها
نقطه پایان این مسیر نیست، بلکه شروعی تازه در حوزه تغییر رفتار حرفه‌ای سازمان،
گروه‌ها و افراد حرفه‌ای است. این واحدها نه‌تنها نیازمند سند اخلاقی و آشنایی با
آن هستند، بلکه برای تربیت و رشد اخلاقی نیازمند نظام تربیتی و اخلاقی هستند که در
کل سازمان به شیوه ساختاریافته و هماهنگ رفتار کند. یکی از شاه‌بیت‌های مهم
مشاوران اخلاق سازمانی، توجه به اصلاخ اخلاقی سازمان قبل از اصلاح افراد است. به
عبارتی دیگر، تأثیر اصلاحات اخلاقی سازمان در وصول به اهداف اخلاقی همچون حقوق
اجتماعی یا عدالت اجتماعی، به‌مراتب بیش از اصلاح و رشد فردی است. با این فرض بر
اساس اصول مدیریت تغییر، چه‌بسا نیاز به اصلاحات در سه حوزه روش، ساختار و نیروی
انسانی سازمان باشد. در این راستا، یکی از اقدامات در این مسیر ناهموار، حداقل در
ابتدای راه، نیازمند ایجاد واحد سازمانی جدید در وزارت راه و شهرسازی به‌عنوان
متولی اصلی اخلاقی‌کردن سازمان نظام مهندسی ساختمان و در سازمان نظام مهندسی
ساختمان هماهنگ با وزارتخانه برای اقدامات مورد نیاز است. علاوه بر تجربیات بین‌المللی،
در داخل کشور تجربیات وزارت بهداشت و سازمان نظام پزشکی موجود است. ما علاقه‌مند
هستیم که از اندیشه و طرح وزارتخانه راجع به این جنبه از تغییرات آگاهی پیدا کنیم.
سوالات مربوط به بخش محتوایی، ان‌شاءالله در فرصت دیگری ارائه می‌گردد.
والسلام
