محمدرضا محمدیان، کارشناس و پژوهشگرحقوق مهندسی
متولی بهداشت،ایمنی ومحیط‌زیستHSE در صنعت ساختمان کیست؟
در سال های اخیر فرهنگ ایمنی، بهداشت و مسائل زیست محیطی (HSE) مورد بحث بوده و عوامل مختلف بروز حادثه در کارگاه های ساختمانی از جهات مختلف نیاز به بررسی دارد.
HSE از سه کلمه بهداشت (Health)، ایمنی (Safety) ومحیط زیست (Enviorment) میباشد.
تاریخچه ایمنی: قبل از عصر ماشین، مخاطرات صنعتی به شکل امروزی وجود
نداشت و پس از انقلاب صنعتی، ماشینی شدن کارها و افزایش خطرات منجر به پیدایش نهضت
پیشگیری از حوادث گردید.
تاریخچه بهداشت حرفه ای: نخستین بار انگلستان به بهداشت کار و
بیماری های ناشی از صنایع اشاره و دستورالعمل هایی به کارکنان صنعت توصیه نمود. هم
اکنون فرانسه از لحاظ قوانین و مقررات بهداشت صنعتی در رأس قرار دارد.
تاریخچه محیط زیست: پس از کنفرانس ۱۹۹۲ در ریو نگرش توسعه
پایدار در محیط زیست ابعاد وسیع‌تری را به خود اختصاص داد و در تمام بخش‌ها «پسوند
پایدار» نظرات و دیدگاه های قدیمی را مورد بازنگری قرار داد..
حوادث ناشی از کار سومین عامل مرگ و میر در جهان است و در ایران نیز
براساس آخرین گزارش‌ها و تحقیقات انجام شده دست کم سالانه حدود نزدیک به ۲۰ هزار
حادثه ناشی از کار اتفاق می‌افتد که از این تعداد نزدیک به ۱۵ هزار حادثه در بخش
ساختمانی برای کارگران این صنعت درکشور به وقوع می‌پیوندد.
حفاظت ایمنی در برابر خطرات ناشی از یک مسئله عمده است که نباید از
نظر دور داشت. سیستم مدیریت HSE به عنوان ابزاری
مدیریتی جهت کنترل و بهبود مسایل مربوط به بهداشت، ایمنی، محیط زیست وکیفیت است.
این سیستم مدیریتی با بررسی همزمان سه فاکتور مذکور، بستر مناسبی جهت استقرار و
اجرای استانداردهای مدیریت زیست محیطی(ISO14000)، استانداردهای مدیریت
ایمنی و بهداشت حرفه‌ای (OHSAS18001) ایجاد می‌نماید.
با توجه به تحقیقاتی که تاکنون در این زمینه صورت گرفته ، توجه به اصول ایمنی و
بهداشت حرفه ای و رعایت این اصول، نقش زیادی در کاهش زیان های اقتصادی واحدهای
صنعتی داشته است. چرا که با کاهش حوادث، احتمال آسیب دیدن تجهیزات و ایجاد خسارات
مالی کاهش یافته و کاهش لطمات جانی نیز رخ خواهد داد. بروز هر حادثه حتی خیلی کوچک
زیانهایی را در بردارد که به دو گروه زیان های مستقیم یا نمایان و زیان های غیر
مستقیم یا پنهان طبقه بندی می شوند.
پس از بازرسی های انجام شده در
پروژه های مختلف عمرانی با توجه به تنوع کار و مراحل مختلف انجام آن یکسری مغایرت
هایی در بخش های مختلف ایمنی، بهداشت و محیط زیست به صورت کلی بدست آمده که در
اکثر پروژه ها عمومیت داشته و در زیر به بیان آن می پردازیم.
اگر با تعمق به عملکرد
مسئولان حوزه ایمنی درکارگاه های ساختمانی کشور دقت کنیم، متوجه می شویم که یکی
از موانع اصلی در این حوزه، مسأله فقدان یک دستگاه و یا سازمانی بعنوان مسئول اصلی کاملاً محسوس است. یعنی متولی این حوزه
کیست؟ وزارت تعاون کار و رفاه اجتماعی کشور اگر مسئول است، پس چرا بودجه و اعتبار
ندارد؟ اگر این وزارتخانه وظیفه نظارتی دارد، چرا نمی‌تواند عدم اجرای ایمنی
درصنعت ساختمان را بازخواست کند ؟ چرا نمی‌تواند درخصوص پیشگیری از وقوع حوادث
ناشی از عدم ایمنی مربوطه پیگیری لازم را انجام دهد؟ از تعیین مدیریتی واحد برای
اجرای ایمنی درکارگاه های ساختمانی بگذریم هزار خلأ قانونی و مدیریتی دیگر هم داریم
، اما نگاه امروز نگاهی نو، سیستماتیک و همه جانبه تحت یک مدیریت واحد میباشد..
نظام مدیریت یکپارچه HSE با ایجاد بستر فرهنگی
خلاق و نگرشی نو و سیستماتیک، به تبیین تأثیر متقابل عوامل بهداشت، ایمنی و محیط
زیست پرداخته و از این طریق نواقص، مخاطرات بالقوه، حوادث و مشکلات را بطور
نظام مند مورد ارزیابی قرار داده و روشهای مبتنی بر پیشگیری را ارائه میدهد. هرچند
دستیابی به نظام خلاق در ساختار نظام مدیریت فراگیر بهداشت، ایمنی و محیط زیست(HSE
) و رویکرد یکپارچه سازی فرایند ها و گردش کار و فعالیتهای سه گانه بهداشت، ایمنی
و محیط زیست در کلیه سطوح صنعت ساختمان نیازمند تلاشهای زیادی است اما در حوزه‌های دیگر ایمنی هم با این مسأله روبه‌رو
هستیم.
حدوداً ١۵سال است که مسأله ایمنی و فراتر از آن مسأله HSE
که همان ایمنی همراه با حفظ محیطزیست و بهداشت است، در صنعت ساختمان از طریق آئین
نامه حفاظتی کارگاه های ساختمانی مشتمل بر
۹ فصل و ۳۲۴ ماده، به استناد مواد ۸۵ و ۸۶ قانون کار جمهوری اسلامی ایران در جلسه
مورخ ۸۱/۲/۱۷ شورایعالی حفاظت فنی مورد بررسی نهایی و تایید قرار گرفت و در تاریخ
۱۳۸۱/۶/۹ به تصویب وزیر محترم کار و امور اجتماعی وقت رسیده و به سایر دستگاه‌ها و
سازمان‌ها منتقل شده است. و یک اداره کل بازرسی در وزارت کار، برای این منظور
ایجاد شده است که خود را متولی می‌داند اما بدلیل عدم همکاری سایر دستگاه ها و
فقدان وجود نیروهای تخصصی کافی قدرت و اختیارات لازم، کافی و حتی توانمندی لازم را
برای تحقق اهداف HSE ندارند. از طرفی هم ظاهرا
سایر دستگاه ها تمایلی نداشتند تا از موازی‌کاری دست بردارند؛ همه حول HSE
فعالیت می‌کنند؛ گویا گوی سبقت را از بقیه
گرفته‌اند، و همه خود را متولی اصلی می‌داند و مابقی را حاشیه کار می دانند. اما
با کمی دقت در استاندارد های HSE متوجه می شویم چیزی جز یک
فرهنگ نیست. فرهنگی که با اجرای یکسری دستورالعملها و آیین‌نامه‌های ایمنی،
بهداشت و محیطزیست و همچنین فرهنگ‌سازی این فرهنگ مهم، از جان انسان‌ها و محیط‌زیست‌مان
حفاظت می‌کند و درواقع یعنی ضرورتی که بر هیچ‌کس پوشیده نیست و آن هم با فرهنگ‌سازی
و کمترین هزینه ممکن خواهد شد.
هزینه‌ای که در HSE پرداخت می‌شود با ایمنی
انسان‌ها در کارگاه‌ها و پروژه‌ها نوعی سرمایه‌گذاری است که سود و بهره‌اش غیرقابل
بیان است . سازمان نظام مهندسی ساختمان بعنوان سازمانی مردم نهاد،کنترل حسن
خدمات مهندسی را با نگاه فرهنگ‌سازی،
ترویج و کمک به دولت را به عنوان یکی از وظایف اصلی در نظر گرفته اس که در این
راستا متاسفانه در کشور با خلأهای گوناگون و فراوانی همراه است، و نیازمند فرهنگ‌سازی
بیشتری است تا مدیران شهرداریها ومراجع صدور پروانه ساختمان باور کنند که ایمنی
یک ضرورت بوده و سرمایه‌گذاری در ایمنی یک اصل مهم و غیرقابل انکار است. و برای
گزارشات مهندسین ناظر در این زمینه اهمیت قائل شده و به تکالیف قانونی خود عمل
نمایند. و درصورت عدم رعایت ایمنی در پروژه های ساختمان، حداقل بخاطر حفظ جان
وسلامتی عوامل اجرایی در این گونه کارگاه
ها تسریعاً نسبت به تعطیلی پروژه والزام کارفرما به تأمین ابزار وامکانات ایمنی
ورفع خطرات احتمالی تحت نظارت مهندسین ناظر اقدام نمایند.
شایسته است بیان شود که در این همگنی و هماهنگی بین سه عنصر ایمنی،
بهداشت و محیطزیست که اصل اساسی HSE نیز است، میبایستی مورد
نظر کلیه دستگاه های اجرایی بطرق مقتضی قرار گیرد.
اگرچه افزایش دامنه نظارت‌ها واعمال کنترل های لازم توسط مهندسین ناظر
هرپروژه می‌تواند به صورت مقطعی، تعداد حوادث کار را کاهش دهد، اما برای مقابله
جدی با حوادث کار، باید فرهنگ خود مراقبتی و ایمنی در محیط کار جدی گرفته شود. آگاه
نبودن بسیاری از کارگران درخصوص داشتن حق ایمنی محیط کار، موجب شده که برخی
کارفرمایان برای کاهش هزینه‌ها، قوانین ایمن‌سازی محیط کار را نادیده بگیرند .
ومتاسفانه هیچگونه الزاماتی هم در این خصوص وجود ندارد. وقتی در یک کارگاه
ساختمانی، حتی یک جعبه ساده کمک‌های اولیه هم وجود ندارد، نباید توقع داشت که
فرهنگ ایمنی در محیط کار نهادینه شده باشد
«سالانه ۳۰ هزار میلیارد تومان صرف هزینه حوادث ناشی از کار می‌شود.»
طبق گفته‌های مدیرکل بازرسی کار وزارت کار ۴۵ درصد حوادث ناشی از کار
در ایران در بخش ساختمان و معادل ۲.۶ برابر دنیا است؛ در حالی که این میزان در
کشورهای پیشرفته ۱۷ درصد است. اگرچه بر اساس آمارها، تعداد حوادث ساختمانی در سال‌های
۹۳ تا آبان ۹۴ کاهش داشته است؛ اما می‌توان گفت کاهش این آمارها طی سال‌های ذکرشده
به دلیل رکود چند سال اخیر و خروج تعداد زیادی از سرمایه‌گذاران و سازندگان از
عرصه ساخت‌وساز بوده است.
تاکنون در زمینه کاهش حوادث کار آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های
فراوانی تدوین و برای اجرا ابلاغ شده است؛ اما نبود ضمانت اجرایی کافی، ضعف دولت
در انجام بازرسی و کنترل‌های لازم و تمایل کارفرمایان به کسب بیشترین سود در
کارگاه‌های ساختمانی و حذف هزینه‌های حیاتی ارتقای ایمنی در این کارگاه‌ها، باعث
وقوع حوادث مرگ‌بار برای نیروهای شاغل در این بخش می‌شود. درگیری با ماشین‌آلات،
ریزش آوار و گودبرداری، سقوط از ارتفاع، سقوط اشیا و انفجار به‌عنوان عوامل مهم
وقوع حوادث ساختمان‌سازی کشور شناخته می‌شود.
همچنین استفاده‌نکردن از وسایل حفاظت فردی، بی‌احتیاطی حادثه‌دیده،
نبود نظارت کارفرما، نقص فنی بالابر، اعمال روش کار ناایمن، نبود مهارت لازم برای
انجام کار و استفاده از ابزار کار ناایمن نیز از دلایل و خطاهای انسانی مهم در
بروز حوادث ناشی از کار در پروژه‌های ساختمانی کشور است.
به‌طور کلی، وقوع حوادث مختلف در زمان احداث ساختمان در کشور چند
نتیجه تلخ را در پی خواهد داشت که به فوت، نقص عضو، شکستگی و سایر مصدومیت‌ها تقسیم
می‌شود.
متأسفانه به دلایل مختلف آمارهای صحیح و دقیقی از تعداد و نوع آسیب‌دیدگی
کارگران ساختمانی وجود ندارد.
بر اساس آمارهای سازمان قانون پزشکی کشور، کل فوتی‌های حوادث کار در
سال ۹۰، حدود هزار و ۵۰۷ نفر، در سال ۹۱ حدود هزار و ۷۹۶ نفر، در سال ۹۲ حدود هزار
و ۹۹۴ نفر، در سال ۹۳ حدود هزار و ۸۹۱ نفر و در نیمه نخست ۹۴ حدود ۸۵۱ نفر بوده
است. شایان ذکر است در تمام سال‌ها به‌طور تقریبی، حدود ۵۰ درصد آمارهای فوتی
مربوط به صنعت ساختمان است.
بحث و نتیجه گیری
موانع عدم اجرای HSEدر صنعت
ساختمان ایران
دخالت گسترده اشخاص فاقد صلاحیت در بخش ساخت و ساز
مصالح و تجهیزات ساختمانی فاقد استاندارد
کمبود بازرسان کار به منظور نظارت بیشتر بر ایمنی کارگاه های ساختمانی
عدم حمایت قانونی در برخورد با کارفرمایان کارگاه هایی که موارد ایمنی
را رعایت نمی کنند.
عدم استقرار مسئولین ایمنی در کارگاه های ساختمانی
ضعف فرهنگ ایمنی در بین کارگران، پیمانکاران و کارفرمایان کارگاه های
ساختمانی
ایمن نبودن محیط کار، فقدان آموزش‌های لازم به کارگران ونبود تجهیزات
و امکانات پیشرفته و بی‌توجهی کارفرمایان به قانون کار باعث شده این آمار در کشور
ما بالاتر از استانداردهای بین‌المللی باشد موضوعی که همواره بازرسان کار در
بازدید‌های خود از مراکز صنعتی و تولیدی بر آن تأکید دارند و معتقدند: باید آموزش،
فرهنگ‌سازی و ارتقای فرهنگ ایمنی در این حوزه جدی گرفته شود تا آمار مرگ و میر
ناشی از حوادث کار کاهش یابد
با توجه به مباحث مطرح شده در قسمت نتایج، چنین به نظر می رسد که برای
انجام کار در پروژه های عمرانی طبق اصول HSE یکسری موارد نیاز است تا
زمینه ساز رعایت این اصول باشد. این موارد عبارتند از:
۱- فرهنگ سازی: بدین منظور که رعایت اصول HSE علاوه بر حفظ جان و سرمایه
های ملّی باعث پیشرفت و توسعه اجتماعی می شود. که در پروژه ها ی ساختمانی نیازمند
به فرهنگ سازی از طرق مختلف آموزشی، نوشتاری، گفتاری، دیداری و … می باشد.
۲- زمان: پیاده سازی اصول HSE در پروژه های مختلف
عمرانی، صنعتی و غیره مستلزم زمان می باشد زیرا که هر تغییری که در سیستم لحاظ شود
نیازمند تغییر نگرش می باشد و این نیز به نوبه خود نیازمند زمان برای پذیرفتن و
هماهنگ شدن با شرایط جدید می باشد. شرایط مطرح شده برای پروژه های ساختمانی، شرایط
کنونی آنها بوده ومیبایستی از زمان صدور پروانه ساختمانی توسط مراجع صدور پروانه
اطلاع رسانی لازم صورت گرفته وتوسط مهندسین ناظر اعمال نظارت وتحت حمایت سایر
دستگاه های مربوطه الزامات آن اجرایی گردد.
۳- هزینه: برای انجام هر کاری نیازمند به هزینه می باشد و هر چه هزینه
در نظر گرفته شده بیشتر باشد بنابراین انجام آن کار با کیفیت بالایی تضمین می شود.
از آنجا که تاکنون هزینه جهت رعایت اصول HSE بصورت کلی دیده نشده است
بنابراین بشکل اختصاصی نمی توان انتظار داشت که تمام موارد جزء به جزء انجام شود.
در صورتی که در ابتدای پروژه هزینه HSE نیز به ریز درنظر گرفته
شود می توان انتظار داشت تا موارد به شکل اصولی رعایت شود.
۴- آموزش: جهت رعایت اصولی موارد HSE نیاز به آموزش می باشد.
این آموزش ها باید در سطوح و رده های مختلف پیمانکاری و نظارت اجرایی شود تا سطح
آگاهی از مخاطرات موجود در انجام عملیات عمرانی بین کارگران ساختمانی به مرز
مشترکی برسد. رعایت ایمنی و در کل الزامات HSE در سطح پروژه ها، اعم از
عمرانی یا صنعتی یک فرهنگ می باشد و تا زمانی که یک فرد به رشد فرهنگی نرسد نیل به
این هدف کار بسیار مشکلی خواهد بود. برای یک فرهنگ سازی مناسب ابتدا می باید آموزش
در برنامه ها گنجانده شود و سپس این فرهنگ به شکل عقیده و اصول به عوامل دخیل
درساخت وساز تزریق شود. با توجه به اهمیت آموزش در فرهنگ سازی HSE،
لازم است ابتدا آموزش هایی در سطوح مهندسان ناظر ، مجریان، مدیران پروژه، سرپرستان
کارگاه و مسئولین HSE پروژه ها ارائه شود. پس
از آموزش نفرات کلیدی در شهرداریها و سایر دستگاه های ذیربط در خصوص ایجاد فرهنگ HSE در سطح پروژه ها، انجام
شود. و با انتشار جزوه های آموزشی در قالب دستورالعملها، چک لیستها، فیلم و کلیپ
های آموزشی، جایگاه HSE مستحکم شده و
درنهایت با بازرسی ناظرین، این سیستم را می توان نهادینه کرد.
معاون روابط کار وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نیز در این باره با
اشاره به فوت روزانه ۵ نفر در حوادث ناشی از کار می‌گوید: تعداد حوادث ناشی از کار
سال گذشته حدود ۲۴ هزار حادثه بوده که از این تعداد حادثه ۱۸۷۴ نفر جان خود را از
دست داده‌اند.
وی با بیان اینکه فقط ۴ درصد نیروی کار آموزش‌های لازم را در بخش ایمنی فراگرفته‌اند
منابع:
۱- مختاری‌آذر اکبر و همکاران، ۱۳۹۲، بررسی و پایش مخاطرات بهداشتی در
کارخانه خودروسازی سایپا، شانزدهمین همایش ملی بهداشت محیط ایران.
۲- فشکی مسعود و اکبر مختاری‌آذر، ۱۳۹۲، بررسی عملکرد واحد ایمنی و
بهداشت کارخانه روغن نباتی پارس قو و تاثیر آن بر کاهش حوادث، شانزدهمین همایش ملی
بهداشت محیط ایران.
۳- مختاری‌آذر اکبر و همکاران، ۱۳۹۲، بررسی وضعیت ایمنی و بهداشت ۶
شرکت تولید کننده مواد شوینده و بهداشتی، شانزدهمین همایش ملی بهداشت محیط ایران.
۴- خانی محمدرضا و اکبر مختاری‌آذر ، ۱۳۸۸، بررسی وضعیت پروژه های
عمرانی، سازمان مهندسی و عمران شهر تهران از نظر ایمنی، بهداشتو محیطزیست، سومین
همایش تخصصی مهندسی محیط زیست.
۵- آیین نامه های حفاظت و بهداشت کار، تهران ۱۳۸۵موسسه کار و تامین
اجتماعی، چاپ پنجم.
۶- آرام تیرگر و علیرضا کوهپایه‌ای، ۱۳۸۶، بهداشت حرفه‌ای، انتشارات
اندیشه رفیع.
