پس از سالها انتظار، با ابلاغ رسمی وزیر کشور به استاندار گلستان، «شهرداری ویژه بافت تاریخی گرگان» بهطور رسمی راهاندازی میشود؛ اقدامی که میتواند نقطه عطفی در مدیریت میراث معماری شمال ایران باشد. بافت تاریخی گرگان، نخستین بافت تاریخی ثبتشده در کشور و یکی از معدود بافتهای زنده ایران است؛ جایی که تاریخ، معماری و زندگی روزمره در کنار هم تنفس میکنند.
با پیگیریهای صورتگرفته از سوی مدیریت شهری، دکتر اسکندر مؤمنی، وزیر کشور، طی نامهای به استاندار گلستان با درخواست شهرداری گرگان برای تاسیس «شهرداری ویژه بافت تاریخی» موافقت کرد.
بر این اساس، شهرداری گرگان و شورای اسلامی شهر که پیشتر با تملک خانهای تاریخی در محله دوشنبهای مراحل آمادهسازی این طرح را آغاز کرده بودند، اکنون آمادهاند تا با پایان عملیات مرمت، فعالیت رسمی شهرداری ویژه را آغاز کنند.
به گفته کارشناسان، تشکیل این نهاد شهری، گامی موثر برای مدیریت یکپارچه بافت تاریخی و تمرکز بر مرمت، بازآفرینی و مشارکت ساکنان است. بافت تاریخی گرگان از سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و با وسعتی بیش از ۱۶۲ هکتار، وسیعترین بافت تاریخی شمال کشور و سومین بافت باارزش ایران پس از اصفهان و یزد به شمار میرود.
ریشه در تاریخ استرآباد
آنچه امروز با نام «بافت تاریخی گرگان» شناخته میشود، در واقع بازماندهای از شهر کهن استرآباد است؛ شهری که در دوران ناصرالدینشاه به این نام شهرت یافت و بعدها در دوره رضاشاه دوباره به نام تاریخی «گرگان» بازگشت. این منطقه در روزگاران باستان با نام «هیرکان» شناخته میشد؛ سرزمینی درخشان در دل ولایت هیرکانی که روزگاری بخشی از مسیر جاده ابریشم بود و کاروانها در کاروانسراهای آن استراحت میکردند.
بافت تاریخی گرگان با محلههایی چون نعلبندان، سرچشمه، میدان و سبزهمشهد شکل گرفته است؛ محلاتی که هر یک بازار، مسجد، حمام و مدرسه مخصوص به خود را داشتهاند. چهار دروازه اصلی شهر شامل «سبزهمشهد»، «بسطام»، «مازندران» و «چهلدختران» نیز در توسعه تاریخی شهر نقش تعیینکنندهای داشتهاند.
خانههایی که هنوز نفس میکشند
خانههای تاریخی این بافت، روایتگر اصالت و هویت استرآباد کهناند. از خانه باقری و شیرنگی گرفته تا خانه امیرلطیفی، مفیدیان، شفیعی و رضاقلینژاد؛ بناهایی که با مرمت اصولی، جان تازهای یافتهاند و برخی از آنها امروز به اقامتگاههای بومگردی و فضاهای فرهنگی تبدیل شدهاند.
در کنار خانهها، مسجد جامع گرگان با منارهای سلجوقی و کتیبههای کوفی، مدرسه عمادیه از دوران تیموری و مدرسه تقوی متعلق به دوره قاجار از شاخصترین آثار معماری این بافت هستند. این ترکیب منحصربهفرد از معماری مذهبی، آموزشی و مسکونی، گرگان را به یکی از کاملترین نمونههای شهر ایرانی در شمال کشور تبدیل کرده است.
شهرداری برای بافتی زنده
آنطور که مدیران شهری میگویند، شهرداری ویژه بافت تاریخی قرار است تمامی امور مربوط به احیا، مرمت و مدیریت شهری در محدوده تاریخی را بر عهده گیرد. پیش از این، طرح تفصیلی ویژه بافت تاریخی در سه مرحله (میان سالهای ۱۴۰۱ تا ۱۴۰۳) توسط وزارت میراث فرهنگی، شورای عالی معماری و شهرسازی و استانداری گلستان تصویب و ابلاغ شده بود.
مهستی قدسولی، نخستین شهردار بافت تاریخی گرگان، در مصاحبهای در سال ۱۴۰۳، با تاکید بر زنده بودن این بافت بیان داشته بود: «بافت تاریخی گرگان نهتنها دارای سکنه است، بلکه مشاغل سنتی آن همچنان فعالاند؛ از رویگری و مسگری گرفته تا نانوایی و بازارهای قدیمی. همین زنده بودن، تفاوت بزرگ گرگان با دیگر شهرهای تاریخی است. مهمترین هدف ما، جذب مشارکت مردم و ایجاد منافع ملموس برای ساکنان بافت است.»
به گفته او، بودجه اختصاصیافته برای این بافت در سال ۱۴۰۳ حدود ۶۰ میلیارد تومان بود و عملیات مرمت جدارهها، کفسازی محورها و بازسازی چند خانه تاریخی در دستور کار قرار داشت. وی همچنین از نهایی شدن برنامه جامع مرمت و توسعه با همکاری میراث فرهنگی و اداره راه و شهرسازی گرگان تا پایان سال ۱۴۰۴ خبر داده بود.
میراثی برای آینده
بافت تاریخی گرگان تنها مجموعهای از خانهها و گذرها نیست؛ بخشی زنده از هویت شهری ایران است. ایجاد شهرداری ویژه در این محدوده میتواند الگویی برای دیگر شهرهای تاریخی کشور باشد؛ الگویی که در آن، مدیریت شهری، مرمتگران و ساکنان در کنار هم برای حفظ تداوم زندگی در دل تاریخ تلاش میکنند.
