محمّدحسین مسعودی، عضو کمیته کاهش حوادث ساختمانی نظام مهندسی تهران
آسیب شناسی ملاحظات پدافند غیرعامل در ساختمانها
امنیت به عنوان یکی از شاخص¬های پیشرفت، همواره مورد توجه کشورهای در حال توسعه بوده است. ایران یکی از ۱۰ کشور آسیب¬پذیر جهان می باشد و طبق آمار جهانی از ۴۰ نوع بلای طبیعی به ثبت رسیده در جهان، ۳۱ نوع آن در ایران به وقوع پیوسته است!
در گزارشی که از سوی «موسسه اقتصاد و صلح» (IEP) درباره شاخص صلح جهانی
در سال ۲۰۱۶ منتشر شده است؛ کشورمان علاوه بر قرارگیری در یک منطقه نا امن، در
رتبه ۱۳۳ جهان قرارگرفته است. این رتبه بندی نیز براساس ۲۴ شاخص مختلف از جمله نرخ
قتل، هزینه های نظامی، درک مجرمیت و سطوح ترورسیم انجام شده است. براساس آمارهای
ارائه شده توجه به مدیریت بحران در تمام حوزهها به خصوص صنعت ساختمان که قریب به
۵۰ درصد حوادث سالانه را به خود اختصاص داده است، ضروری مینماید.
پدافندغیرعامل(Passive Defense) در سال۹۱ با تصویب
مبحث۲۱ مقررات ملی ساختمان بصورت رسمی وارد صنعت ساختمان گردیده و طبق تعریف ارائه
شده برای آن، شامل مجموعه اقدامات فنی و مهندسی است که با به کارگیری آنها بتوان
کاهش آسیب پذیری، ارتقاء پایداری ملی و تداوم فعالیتهای ضروری در زمان وقوع
بحرانها (با تاکید بر بحرانهایی که عامل وقوع آنها انسانی است) را حاصل نمود. از
آنجا که عامل بیش از ۸۰ درصد حوادث، خطاهای انسانی است لذا حرکت به سمت ایمنسازی بدون توجه به
ملاحظات پدافندغیرعامل امکانپذیر نخواهد بود.
در حال حاضر و براساس ضوابط مبحث۲۱، ملاحظات پدافندغیرعامل برای سه
گروه از ساختمانها ( که ساختمانهای مسکونی از ۴
تا ۲۰ طبقه را نیز شامل میگردد) به تفکیک حوزههای شهرسازی و معماری، سازه
و مصالح مقاوم و تاسیسات مکانیکی و برقی در نظر گرفته شده است و با تعاریفی که
برای بناهای بلند بشرح زیر ارائه شده، ساختمانهای بلندمرتبه تا ۲۰ طبقه مشمول
رعایت ملاحظات پدافندغیرعامل میشوند.
– هر بنایی که ارتفاع آن (فاصله قائم بین تراز کف بالاترین طبقه قابل
تصرف تا تراز پایین ترین سطح قابل دسترسی برای ماشین آتش نشانی) از ۲۳ متر بیشتر
باشد، ساختمان بلند محسوب میشود. (سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور)
– ساختمانهای بالای ۶ طبقه (ضوابط و مقررات شورای عالی معماری و
شهرسازی مصوب سال ۱۳۷۷)
– ساختمانهای بالای ۱۲ طبقه
(طرح جامع تهران، مصوب سال ۱۳۸۶)
باتوجه به بررسیهای انجام شده، تاکنون در میان ۳۱ استان کشور، فقط
استان قزوین توانسته است در حوزه شهرسازی و معماری، با تهیه چکلیستهای مربوطه و
تعامل حاصله با مبادی ذیربط استانی این موضوع را عملیاتی نماید.
طبق اقدامات کارشناسی و آسیبشناسی انجام شده، مهمترین علل عدم توجه
به ملاحظات پدافندغیرعامل در صنعت ساختمان که بخش بیشتر آن نیز متوجه ساختمانهای
بلندمرتبه میباشد، نامتجانس و نامانوس بودن و عدم ایجاد ارتباط مناسب مبحث۲۱ با
سایر مباحث به ویژه مباحث ۳، ۱۲ و ۲۲ مقررات ملی ساختمان بوده است. از آنجا که
اخیراً ویرایش جدید این مبحث در دستور کار قرار گرفته، باتوجه به آمار حوادث
ساختمانی و تعدد بحرانهای کشور مانند حجم بالای بافتهای فرسوده، فرونشستها و از
همه مهمتر؛ احداث ساختمانها توسط افراد فاقد صلاحیت، در کنار تهدید مهم و بالقوهای
به نام زلزله، پیشنهاد میشود موارد ذیل در پیشنویس جدید مبحث۲۱ به نحو مقتضی
اصلاح و اعمال گردند:
۱. در حال حاضر طیف وسیعی از تهدیدات انسانساز سهوی یا عمدی غیرنظامی
در مبحث۲۱ (از جمله؛ تخلفات ساختمانی ناشی از عدم توجه به اصول فنی و ایمنی،
استفاده از مصالح غیراستاندارد و بهکارگیری افراد فاقد صلاحیت) در حوزه صنعت ساختمان
مغفول مانده است و این مهم در هیچکدام از مباحث ۲۲ گانه دیده نشده است، از آنجا
که با تدقیق در آمار حوادث مشاهده میگردد
تعداد جان باختگان کشور به واسطه تهدیدات با منشأ انسانی ولی غیرنظامی به مراتب بیشتر
از تعداد شهدا در صحنه های نبرد نظامی و امنیتی بوده است. لذا ضروری است تهدیدات
انسان ساز غیرنظامی در ویرایش جدید مبحث ۲۱ مورد بررسی و بعنوان مهمترین تهدیدات
در صنعت ساختمان به آن پرداخته شود.
۲. محدود نمودن ضوابط پدافندغیرعامل در صنعت ساختمان به یک مبحث نه تنها
کمکی به ترویج آن نمینماید؛ بلکه سبب عدم برقراری ارتباط بین این مبحث با سایر مباحث
خواهد شد. لذا رسوخ مبحث ۲۱ در دیگر مباحث ضروری است. به طوری که یک ساختمان در مرحلهای
براساس مباحث موجود در برابر تهدید طبیعی زلزله طراحی میشود و در مرحله دیگری بر اساس
مبحث ۲۱ در برابر تهدیدات نظامی طراحی میشود که میتواند این دو اقدام مجزا در یک
مرحله انجام شود و اثرات اندرکنشی تهدیدات دیگری مانند آتشسوزی نیز مورد توجه
قرار گیرند.
۳. طبق قانون مدنی کشور سوئیس، صاحبان بلوک های آپارتمانی موظفند به تعداد
ساکنین، فضای امن پناهگاهی ایجاد نمایند به نحوی که هر فرد بتواند در حداقل زمان ممکن
خود را به فضای امن برساند. در کشورمان، این موضوع میتواند با تعامل قرار گرفتن
مبحث۲۱ با مبحث۲۲ (نگهداری و تعمیر ساختمانها)، اجرایی شده و با نگاهی جامع تر تهدیدات در زمان بهرهبرداری
ساختمانها نیز مورد توجه و برنامهریزی اصولی قرار گیرند.
۴. مطالعات دقیق و مهندسی از ملزومات پروژههای ساختمانی بوده تا جایی
که عدم توجه کافی به آن هزینههای گزافی را به بیتالمال یا سرمایهگزاران خصوصی
تحمیل مینماید لذا سازمانهای نظام مهندسی ساختمان در هر استان میتوانند در این
مهم سازمان پدافندغیرعامل را یاری دهند و نهایتاً به گونهای برنامهریزی گردد تا
هر پروژه عمرانی(در صنعت ساختمان) که نیاز به استعلام، مطالعات و اقدامات پدافندغیرعامل
دارد، با همکاری طرفین مورد بررسی و اقدام قرار گیرد.
۵. ساختارسازی پدافندغیرعامل در سازمانهای نظام مهندسی ساختمان
استانها، آموزش و توجیه مهندسان جهت تکمیل چرخهی پدافندغیرعامل در صنعت ساختمان و
نظارت مستمر بر این اقدام، از عوامل موثر در کاهش آسیبپذیری میباشد. استمرار این
مهم باتوجه به جایگاه و اعتماد عمومی مردم به مهندسان در جامعه، سبب گسترش و فرهنگسازی
مقوله پدافندغیرعامل در سطح جامعه خواهد شد.