شهر ایرانی اسلامی با الگوی آمریکایی ساخته نمیشود
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی در نشست توسعه فضایی پایدار در پرتو اندیشه ایرانشهری بر ضرورت بازخوانی زیست مایه پایداری در اندیشه ایرانشهری تاکید کرد و گفت: ایران از معدود سرزمینهایی بوده که با وجود موقعیت جغرافیایی خاص خود و هجوم مداوم بیگانگان توانسته تمدن خود را حفظ کند و باید به نوعی به بازگشت به سنت خود و بازخوانی عوامل این پایداری در اندیشه ایرانشهری برسیم.
مظفر صرافی، شهرساز و عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی در نشست اول
سلسله نشستهای ایرانشهر-یزد با محوریت توسعه فضایی پایدار در پرتو اندیشه ایرانشهری
درسخنانی با اذعان بر اینکه در شهرمان زیست خوبی نداریم و شهرمان آنچه میخواهیم
نیست، عنوان کرد: زندگی شهری باید توام با شادکامی، سرمایه اجتماعی، شور و زیستپذیری
باشد.
صرافی با تحسین حرکت وزارت راه و شهرسازی در طرح اندیشه ایرانشهری
گفت: خوشحالیم که در وزارت راه و شهرسازی به این حقیقت توجه میشود که با چند طبقه
کردن بزرگراهها و افزایش طبقههای آپارتمانها و ساخت مراکز تجاری شهر، شهر نمیشود
و خوشخالیم که چنین مباحثی در ذهن مسئولان اجرایی شکل گرفته که در کنار امور
اجرایی و صورتبخشی به شهرها به دنبال تمهیدات اندیشهای و سیرت بخشی به شهرها
هستند.معتقد هستیم کافی نیست که کارهای اجرایی و فیزیکی انجام شود. گاه با
بحثهای جهانیشدن و تصاویری که از طریق شبکههای اجتماعی و رسانهها میبینیم
ذهنیتی در ما ایجاد میشود که شهر زیبا و واقعی شهرهای لوکس با آپارتمانهای رفیع
و مجتمعهای تجاری بزرگ است ولی به گفته دلسوختگان توسعه شهری شهر من گم شده است
یا درنیشابورم و جویای نیشابور هنوز.
این شهرساز با بیان اینکه در واکاوی مفهوم توسعه درمییابیم تردیدی در
ارائه این مفهوم وجود دارد، توضیح داد: این تردید ما را برآن میدارد که به
دگرگونی از درک توسعه برسیم و به بازخوانی آنچه شهر خوب را ایجاد میکرده
بپردازیم. معماران و شهرسازان و برنامهریزان شهری دانای کل نیستند که همه نوع بنا
را طراحی کنند بلکه بافنده هستند و از علوم دیگران استفاده میکنند.
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی تصریح کرد: توسعه واژهای است که
همه بر ضرورت و وجود آن اذعان دارند و منکر آن نمیشوند. در طول تاریخ در کشاکش
زمانه اقوام زیادی برای به دست آوردن منابع مالی به تصرف مناطق دیگر میپرداختند و
ملتهای مغلوب نیز تصور میکردند آنها با شمشیر پیروز شدهاند ولی روال و جریان
تاریخ متحول شد و درقرن بیستم با تحولات کشورهای نواستقلالیافته روبهرو شدیم و
کشورهای تحت سلطه و شکستخورده باور به برتری شیوه زندگی سلطه گران غربی پیدا
کردند و در اثر تداوم و گسترش سلطه ایشان در قرون اخیر این کشورهای تحت سلطه عامل
بازدارنده توسعه خود را سنتهای خودشان میدانستند و تصمیم گرفتند خود را تغییر
دهند. مدرن شدن برای این کشورها ارزش شد و دگرستایی بر افکارشان غلبه کرد. شروع
مفهوم امروزین واژه توسعه در سخنرانی ۱۹۴۹ هاری ترومن برای ترسیم ماموریت جهانی
ایالات متحده آمریکا همچون نقشه راه کمکهای توسعه به جوامع هم پیمان با بلوک غرب
بود که توسعه را به مثابه سیری خطی با دادههایی برونی و تغییر ساختار درونی جوامع
مطرح کرد و در سوی دیگر اتحاد جماهیر شوروی با وعده کمک برای توسعه هم پیمانان
بلوک شرق همچون الگووارهای بدیل،کمابیش همان سیر خطی توسعه را توصیه میکرد.
در هر دو تجویز برای توسعه یافتگی پیروی از الگووارههای عامگرا و از پیش تعیین
شده در جوامع سردمدار بلوک غرب یا شرق وجود داشت. با فروپاشی بلوک شرق و جهانی شدن
گسترده الگوواره نئولیبرالیسم فراگیر شد و ICT و WTO در همسانسازیها اهمیت
پیداکرد.
شهر خوب حاصل اندیشه شهروند خوب است
وی با بیان اینکه شهر خوب از دل شهروند خوب میآید، گفت: با ورود این
الگوواره به تدریج این تصور ایجاد شد که توسعه فرآوردهای است که در قیاس مشابه
جهانی باید آن را تحویل داد. در حالیکه توسعه فرایند و تحول مردمی و ظرفیتی است که
مردم از طریق آن نیازهایشان را برآورده کنند، به تدریج با ازدیاد مواهب شهری مواجه
شدیم که آسایش میسازند ولی آرامشی نمیآورند.
صرافی با تاکید بر اینکه گرمایش زمین نشان میدهد که دیگر گنجایش
اعمال انسانی را ندارد، افزود: اگر به عنوان یک مسلمان نماز میخوانیم و با سجده
برخاک میگوییم که خاک پای کائنات هستیم نباید نظم این کره خاکی را مختل کنیم و به
آن صدمه بزنیم. چگونه است که خداوند به یک گونه گیاه اجازه زیست میدهد و ما
نابودش میکنیم. آمارها نشان میدهد که تعداد بلایای طبیعی از چند ده مورد در دهه
۱۹۵۰ امروز به چند هزار مورد رسیده و با اتفاقات بیسابقه مواجه هستیم که طبیعت
آنان را برنمیتابد.این اتفاقات معلول اقدامات مداخلهجویانه انسانهاست و
پس امکان تداوم رشد وجود ندارد و رفتار توسعه انسانی امروز سرطانی شده است.
وی گفت: درنویدهای توسعه باید تردید کرد چراکه یک میلیارد و ۲۰۰
میلیون نفر در دنیا زیرخط فقر مطلق هستند و الگوی جزیره خوشبختی در جهان بدبختی
شکل گرفته است. اگر قرار باشد که چین و هند توسعه یابند باید مصرف انرژی آنها هفت
برابر یعنی معادل مصرف انرژی ۲۰ میلیارد نفر و مصرف کاغذشان ۳۰ برابر شود. به
عبارت دیگر میتوان گفت این الگوی توسعه نه برای همه و نه برای همیشه است.
صرافی با بیان اینکه همزیستی مسالمتآمیز یکی از اصول ایرانشهری است،عنوان
کرد: فرآورده کلی توسعه همانا بهگشت زندگی همگان بیش از رشد اقتصادی و برای ارتقای
ظرفیت جمعی در پاسخ به نیازهای خود است و طی مسیر مشابه جوامع به اصطلاح توسعه
یافته، نه برای همه و نه برای همیشه ممکن و نه آرمانی است.
این شهرساز ادامه داد: با ایجاد تردید در این مفهوم توسعه نحلههای
فکری از انواع دیگری شکل گرفتند و به تدریج این الگوواره را زیرسوال بردند. ابتدا
با جستوجوی راههای متفاوت به دلیل نگرانیهای تهدیدات محیط زیستیِ ناشی از الگوی
کنونی توسعه مواجه شدیم وسپس در سال ۱۹۹۲ کنفرانس سازمان ملل متحد در ریو با تصویب
دستورکار ۲۱ و پذیرش الگوواره توسعه پایدارمواجه شدیم واکنون شعار محوریِ اقتصاد
سبز مطرح شده است.
تشریح سه الگوی شهری در جهان
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی تاکید کرد: درجهان سه الگوی شهری
مطرح است یکی اینکه اگر درشهری جمعیت سه درصد رشد کند سطح شهر کمتر از سه درصد رشد
کند که این درکشورهای جنوب شرق نموددارد و دیگری اروپای غربی که درآن به همان نسبت
به جمعیت اضافه میشود سطح امکانات شهری افزایش مییابد و یکی الگوی شهری آمریکایی
است که درآن اگر سه درصد جمعیت اضافه میشود امکانات و سطح شهر شش درصد افزایش مییابد.
وی گفت: با الگوی آمریکایی نمیتوان شهر ایرانی اسلامی ساخت و درشهر
تهران و به تبعیت آن شهرهای دیگر کشورخودرومحوری و ساخت انبوه بزرگراه را پیاده
کرد. باید توجه داشت که عناصر توسعه شهری شمشیر دولبه هستند و میتوانند درخدمت
اندیشه یا درمقابل آن باشند. باید توجه کنیم که به ازای هرماشین با رشد عناصر دیگر
مثل افزایش تعدادپلیسها و تابلوها و دیهها و جرائم رانندگی مواجه میشویم.چراباید
تولید کننده خودرو سود ببرد و نسل آینده چیزی برای استفاده نداشته باشد. برداشت از
منابع طبیعی باید متناسب با نرخ بازتولید آنها و تولید آلودگی و پسماند در حد
ظرفیت جذب و پالایش آنها در اکوسیستم و در نتیجه عدالت بین نسلی باشد و در بعد
اجتماعی و فرهنگی باید دربرگیرنده عدالت درون نسلی و تامین نیازهای پایه
دربرگیرنده همگان با ترویج فرهنگ تعلق سرزمینی و امانتدار میراث و دوستدار طبیعت
مادرباشد.دربعد اقتصادی نیز تغییر الگوی مصرف، توزیع و تولید به سوی بوممحوری
و دارای چرخه تولید تا مصرف و بازگشت به طبیعت برای تولید مجدد و عدم برون فکنی
هزینههای زیست محیطی باشد. به تدریج تفکر توسعه از نوع دیگر مطرح شد که تحولی
مردمی- اجتماعی از درون و نه تحویلی دولتی- اقتصادی از برون بود و درتفکر پساتوسعه
به طرح مقوله توسعه همچون یک فرا روایت پرداخته میشود و بازتولیدِ گفتمان سلطه
جوی کشورهای غرب برای تداوم نظم جهانی در لباسی نو است.
این شهرساز تاکید کرد: عامل کلیدی در تصحیح روال کنونی نه در انکشاف
فراوردههای نوین، بلکه راه اندازی فرایندی بدیل است که کلیدش برقراری حکمروایی
شایسته است.
ضرورت دگرگونی بزرگ برای پایداری ایران
صرافی تاکید کرد: در کشور ایران با روال و قواعدی زندگی و شهرسازی می
کردیم که به تدریج با بیان کردن الگوی توسعه آن را کنار گذاشتیم ولی به دنبال آن
اجتماعات ما درآستانه فروپاشی قرار گرفتند. اکنون یک درصد مردم دنیا به اندازه ۹۹
درصد ثروت دارند و فاصله کشورهای دهک پایین نسبت به کشورهای دهک بالا از یک به ۳۰
در سال ۱۹۰۶ به یک به ۱۰۷ درسال ۲۰۰۸ رسید. برای ورود به این الگو باید سلطهگر
باشیم که جزیره خوشبختی را دردنیای بدبختی بسازیم. باید این الگو را عوض
کنیم و به گذشته خود چنگ بزنیم یعنی به تمدن ایرانی که با اینکه درموقعیت
جغرافیایی خشنی قرار داشت و با هجوم بیگانگان مواجه بود تمدن خود را حفظ کرد. باید
ببینیم که زیستمایه این ماندگاری چه بوده است؟
این شهرساز گفت: دستیابی ایرانیان به ثروت نفت آنان را در طول تاریخ
سستکوش کرد. تا پیش از دستیابی به نفت اجداد ما شن نرم را کنار میزدند و در بستر
کوهی قنات میساختند و متناسب با آب و خاک زیست میکردند و از طبیعت زندگی میگرفتند
ولی وقتی به نفت رسیدیم فرارفتن رشد بر توسعه ما را ناپایدار کرد.
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی تصریح کرد: بازگشت به روستا هم
راهکار مفیدی نیست چرا که با اینکه مشکلات از شهر است ولی در شهر با فرهنگپذیری و
تکنولوژی مواجه هستیم و شهر محل نوآوری است.
وی گفت: باید به نوعی به بازخوانی نه بازگشت به سنت برای روزآمدی
دیروز در ساخت فردا برسیم. و به بازخوانی و روزآمدسازی قواعد شهرسازی ایرانی
اسلامی بپردازیم. به گفته اسلامیندوشن در تمام سیر تاریخ، ایران پس از هر ضربه پس
از مدتی ققنوسوار سر از خاک برآورده است. باید طرحی نو درانداخت ولی راهحلها را
بدون شتابزدگی ارائه کرد.
صرافی تاکید کرد: در شاهنامه برتری قومیتی مطرح نیست و همه ایرانی
هستیم. محیط زیست شکننده بوده ولی در میان اقوام وحدت وجود داشته و یاران هیچگاه
تحت خلافت نبوده است. ما هزاران سال قبل از اروپاییان دولت و ملت داشتهایم و سنت
ما مهربانی با طبیعت بوده است. سنت وجوه بالندهای نیز دارد و شامل قواعد همزیستی
با طبیعت است. باور بنیادی در تعادل و مهر با طبیعت گناه بزرگ در آلودن عناصر
چهارگانه زندگی و آزردن دیگر موجودات حاکم بوده و درسوره هود نیز اشاره شده که
اوست که شما را از زمین آفرید و خواست آن را آباد کنید.
اندیشه ایرانشهری از خرد جمعی و کنش ارتباطی مردم به وجود آمد
این شهرساز با بیان اینکه ایرانشهرایدهای است که از خرد جمعی
و کنش ارتباطی مردم نه فضیلت یک نفر به وجود آمده است، عنوان کرد: ما نان را میبوسیدیم
و زمین نمیریختیم و اعتقاد داشتیم مهریه حضرت فاطمه(س) آب است. در اندیشه ایران
شهری توسعه ما از اقوام دیگر جدا نیستیم و میتوان بلوکهای اقتصادی و فرهنگی با
دیگر ملتها تشکیل داد. پس بااجتماعی از اجتماعات با مرجعیت باورهای وحدت بخش
فراسرزمینی مواجه هستیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی گفت: ما باید برای فضاهایی که میسازیم
مسئولیت قائل شویم چراکه ما بر فضاهایی که میسازیم اثرگذار هستیم و آنها نیز بر
ما تاثیر میگذارند.
وی همچنین به سیاست بازآفرینی شهری وزارت راه و شهرسازی اشاره کرد و
افزود: دستورکار نوین برنامه ریزان بازآفرینی شهری به مثابه القای سلولهای بنیادی
رویش و شکوفائی ایرانشهر در اجتماعات محلی است که باید درقالب ایجاد، تقویت و
گسترش توانمندی اجتماعات محلی با جلوگیری از ادغام اجتماعات بلکه کمک به یکپارچگی
جهانی، تقویت و گسترشِ فضای عمومی برای گفتوگوی اجتماعی و جهانی-محلی شدن مطرح
شود. بازآفرینی شهری نه برای بازگشایی ورود بی بند و بار سرمایهداری سوداگر بلکه
برای بازآوری اجتماعات محلی برای جاافتادگی اقتصاد بوم-اجتماع محوراست و
توانمندسازی اجتماعات شهری برای خودگردانی محلی و نهادینه شدن حکمروائی شایسته،
کلید بازآفرینی شهرایرانی برای توسعه پایدار فضائی است.
اولین نشستسلسله نشستهای ایرانشهر-یزد با محوریت توسعه فضایی
پایدار در پرتو اندیشه ایرانشهری در دانشکده هنر و معماری یزد برگزار شد.
