گروه معماری و شهرسازی- شیراز، شهر حافظ و سعدی، شهر گل و بلبل و مصداق و معرف یک شهر ایرانی است. فرهنگ و ادب ایران به قدری با این شهر در پیوند است که نمی توان ایران و زبان فارسی را بدون شیراز و حافظ و سعدی تصور کرد.
شیراز؛ این شهر باستانی،
در طی گذشت ایام به القاب گوناگونی شهرت داشته که از آن جمله دارالملک، دارالعلم و
ملک سلیمان را می توان نام برد. اما شاید مشهورترین و قدیمی ترین لقب شیراز همان ملک
سلیمان است و بر بسیاری از بناهای قدیمی شهر همچون عمارات باغ نظر، سردر بازار مشیر،
نارنجستان قوام و… تصاویری از حضرت سلیمان نقش شده که معمولا وی را بر تختی نشسته
و در وسط مجلس نشان می‌دهد.
این شهر از لحاظ پتانسیل
گردشگری و جذب توریست از مهمترین شهرهای کشور و از لحاظ طبیعت گردی، فرهنگی، آثار باستانی
و اماکن زیارتی کم نظیر است. از مهمترین این آثار می توان به باغ دلگشا، باغ ارم، نارنجستان
قوام، باغ عفیف آباد، باغ زیبای جهان نما، حافظیه، آرامگاه سعدی (سعدیه)، ارگ کریم
خان، شاهچراغ، دروازه قرآن، بازار وکیل، آرامگاه سیبویه، آستانه سیدعلاالدین حسین،
حمام وکیل، آرامگاه خواجوی کرمانی، بقعه هفت تنان، بقعه چهل تنان، موزه پارس، مسجد
جامع عتیق، عمارت کلاه فرنگی و… اشاره کرد.
در این گزارش تلاش
کرده ایم تا وضعیت فعلی معماری و شهرسازی استان فارس به ویژه شیراز را با گذشته
مقایسه کنیم و به بررسی چالش های پیش روی عرصه ساخت و ساز این استان بپردازیم.
فقدان برنامه منسجم
و مدون شهرسازی
در همین راستا دبیر
کمیته آموزشی سازمان نظام مهندسی ساختمان استان فارس به خبرنگار ما گفت: علیرغم
حضور معماران باتجربه و توانمند در استان فارس، متاسفانه برنامه منسجم، مشخص و
مدونی در حوزه شهرسازی استان فارس وجود ندارد و در سطح استان همه مالکان سلیقه
شخصی خود را اعمال می کنند.
ساسان فروتن ادامه
داد: برای نمونه مشاهده می‌کنیم که بافت سنتی شیراز به عنوان بزرگترین مرکز فرهنگی
کشور به دلیل استفاده از انواع نماها و سیستم‌های نوین در یک خیابان به هم خورده
است. در بحث معماری داخلی هم متاسفانه بر اساس سلایق شخصی سازندگان یا معماران و
بر اساس ارزش افزوده ملک تصمیم‌گیری می‌شود و نیازهای اصلی ساکنان اعم از هال
خصوصی و عمومی، جدا بودن اتاق خواب‌ها، دسترسی، نور کافی و… در آنها تامین نمی‌شود.
البته با وجود تلاش شهردار شیراز برای سازماندهی این وضعیت و استفاده از مهندسان
مشاور برای بررسی طرح‌ها، مثل بقیه شهرها در جمع‌بندی نهایی هیچ‌گونه هماهنگی و
یکپارچگی بین طرح و منظر شهری یا معماری ساختمان ها وجود ندارد.
وی تاکید کرد: اشکال
کار اینجاست که هزینه طراحی معماری که رقم بسیار ناچیزی را در کل هزینه ساخت یک
پروژه میلیاردی در بر می‌گیرد، به مورد بیخودی تبدیل شده است. بنابراین در گام اول،
مشکل نبود طرحی است که مهندس معمار ارائه کرده باشد. در گام دوم یعنی اجرا، نوع
مصالح در حوزه طرح معماری، چندان جا نیفتاده و در گام بعدی معمار روی طرح‌ها کنترل
و نظارت اعمال نمی‌کند.
عدم نظرخواهی درباره
تصمیمات شهری
به گفته فروتن،
هرچند در استان فارس این امکان به وجود آمده که ناظر معمار در طرح دخالت کند و
حضور داشته باشد ولی این نظارت ها جدی نیست و شاهدیم که برخی سازندگان غیرمتخصص
وارد این عرصه می‌شوند.
عضو هیئت مدیره انجمن
انبوه‌سازان استان فارس در خصوص دلایل این موضوع گفت: مشکل اساسی این است که
نهادهای تصمیم‌گیر مثل شهرداری، دولت و وزارت راه و شهرسازی خودشان طرح‌ها را
بررسی می‌کنند. حتی شوراهای شهری از حضور و مشورت انبوه‌سازان باسابقه و باتجربه که
در سطح کلان کار می‌کنند، بهره نمی‌برند. در حالی که اگر درباره طرح‌ها یا تصمیمات
شهری، نمایندگان دولت و بخش خصوصی اعم از سازمان نظام مهندسی، کمیته‌های تخصصی
معماری، انبوه‌سازان، مشاوران و سازندگان به مشورت گرفته شوند، وضعیت بهتر خواهد
شد.
سهم یک درصدی ساخت
و سازهای تخصصی
در اینجا این پرسش
مطرح است که چند درصد ساخت و سازهای استان فارس به دست سازندگان غیرمتخصص انجام می
شود؟
فروتن در پاسخ به
این پرسش گفت: طبق قوانین سازمان نظام مهندسی و مبحث دو قانون نظام مهندسی،
ساختمان‌های بالای 2 هزار متر باید به دست مجریان ذیصلاح ساخته شود. ولی بحث اینکه
آیا مجریان واقعا در این امور دخالت می‌کنند یا مجریان بعد از تهیه طرح وارد می‌شوند
و فقط کار اجرایی را انجام می‌دهد و آیا این مجریان واقعا حقیقی یا حقوقی هستند، جای
سوال دارد.
وی افزود: اگر بخواهیم
بگوییم که در استان چند درصد از سازندگان پروژه ها را با مدیریت فنی و مالی بررسی،
کنترل و اجرا می‌کنند، شاید بیش از یک یا دو درصد نباشد. حتی نسبت انبوه‌سازان در
مقایسه با کل جمعیتی که در فارس ساخت و ساز می‌کنند، بیشتر از 20 تا30 درصد نیست.
از طرفی بر اساس
اظهارات کارشناسان، طی 50 سال گذشته، توسعه‌ای نامتوازن و نامتقارن در شیراز اتفاق
افتاده که موجب بروز فاصله طبقاتی شده و معماری و شهرسازی شیراز را با واگرایی روبه
رو کرده است.
مسئول کمیسیون‌های تخصصی
کانون سراسری انبوه‌سازان ایران، ضمن تایید این موضوع، درباره دلایل بروز این معضل
گفت: از آنجایی که مناطق شمال و شمال غرب شیراز ارزش افزوده بسیار زیادی پیدا کرده،
ساخت و ساز بیشتر به سمت این مناطق گسترش پیدا کرده و مناطق جنوب و جنوب غربی
شیراز محروم باقی مانده است.
به اعتقاد فروتن،
البته با طرح‌های جدید تجاری که هم اکنون در بافت‌های جنوبی شهر انجام می‌شود، این
معضل تا حدودی حل شده، ولی توازن وجود ندارد و برای مثال افراد برای تفریح از جنوب
شهر به دورترین نقطه در شمال شهر می‌روند.
بزرگترین آسیب
معماری شیراز
وی همچنین در پاسخ
به اینکه در طی سال های گذشته، در حوزه معماری و شهرسازی شیراز بیشترین آسیب را از
چه ناحیه‌ای دیده است، گفت: در این زمینه همه بخش ها مثل سازندگان، طراحان و
نهادهای دولتی مقصرند. برای مثال طرحی با تعداد واحد مسکونی مشخص و سطح اشغال یا
پارکینگ تعریف شده مصوب می شود. اما وقتی سازنده به طراح دیکته می کند که طرح را
به نفع او تغییر دهد، خود به خود طرح معماری دستخوش تغییر می شود. یکی از پیامدهای
این موضوع کاهش ارتفاع از لحاظ معماری است و در نهایت، موجب خفقان فضا و مشکل ساز
برای ساکنان می‌شود. در حالی که طراح معمار باید آزادی عمل و اجازه ارائه طرح خود
را داشته باشد و بداند در چه چارچوبی برای طرح خود خط مسیر، خط پروژه، افق دید و
منظر شهری تعریف می کند. یا اینکه علیرغم تاکید بر حفظ باغات شیراز، می‌بینیم که
این مسئله را با آتش‌سوزی حل می‌کنند و بافت باغ ها را از بین می‌برند و تفکیک می‌کنند.
این هم یک آسیب دیگر در حوزه معماری و شهرسازی استان است.
دبیر کمیته آموزشی سازمان
نظام مهندسی ساختمان استان فارس در خصوص راهکار پیشنهادی برای بهبود وضعیت معماری
و شهرسازی فارس گفت: پیشنهاد من تشکیل کمیته و گروه هماهنگی متشکل از مردم،
سازندگان و نمایندگان دولت در مجلس و شورای شهر، گروه‌های فنی دخیل در ساخت و ساز
(مثل سازمان نظام مهندسی، انجمن شرکت‌های ساختمانی، انبوه‌سازان، کاردان‌های فنی)
برای بخش منظر و معماری شهری است و اگر این اتفاق بیفتد و منافع همه گروه‌ها در آن
دیده شود، قطعا مشکل معماری و شهرسازی استان حل می‌شود.
چهره رنگ باخته
هویت تاریخی و فرهنگی
در همین رابطه رییس
دانشکده هنر و معماری دانشگاه شیراز نیز معتقد است: توسعه شهری شیراز در سال‌های
اخیر برآمده از الگوی شهرسازی انسان‌گرا و مبتنی بر حقوق شهروندی نبوده و فقط نگاه
کمّی و کالبدی به شهر شده که معطوف به اولویت و تقدم حرکت اتومبیل در شهر بوده است.
به گفته خلیل حاجی پور،
در تمام کشورهایی که دارای الگوی شهرسازی و معماری مدرن هستند، گذشته به آینده
متصل است اما در شیراز نمی‌دانیم از کدام گذشته آمده‌ایم و به کدام آینده می‌رویم. در توسعه شهری معاصر این شهر، هویت تاریخی و فرهنگی در حال رنگ باختن و گسسته
شدن ارتباطش با گذشته شهری است.
وی ادامه داد: هر چند
اقدامات موثری در ده سال گذشته در شهر شیراز انجام شده، اما این فعالیت ها با توجه
به اصالت و هویت شیراز مناسب و کافی نبوده و در توسعه بافت شهری شیراز قصوری اتفاق
افتاده که باید به دنبال راه حل های مناسب برای جلوگیری از این توسعه نامتوازن بود.
حاجی پور افزود: وضعیت
امروز شیراز و آنچه با عنوان توسعه ناموزون این شهر نام برده می‌شود، محصول
اتفاقاتی است که سابقه‌ای حداقل چند دهه‌ای را پشت سر دارد. سنگ بنای توسعه غیراصولی شیراز زمانی گذاشته شد که کمر
بازار وکیل شیراز با ترفند نوسازی و توسعه نوین شهری، شکسته شد و توسعه ناموزون شیراز
به دور از هویت تاریخی خود با سرعت پیش رفت. به نحوی که بافت اصیل و قدیمی شیراز
در این تفکر نوسازی به تدریج رنگ باخت و در دو دهه اخیر این مسیر با شتاب بیشتری
دنبال شد.
توسعه‌ای از جنس تجمل‌گرایی
وی با بیان اینکه اگر
مجموعه اقدامات مدیریت شهری منجر به تشدید فاصله جنوب و شمال شهر شود، توسعه محقق
نمی شود، تصریح کرد: توسعه جدید شیراز بیشتر به سمت تجمل گرایی و مصرف گرایی رفته و
بزرگترین دستاورد معماری شهرسازی که حریم شهر، حرمت باغات و حرمت بافت تاریخی و مذهبی
بوده، رعایت نشده است. در توسعه شیراز مفهوم محله و عناصر تاریخی مانند آرامستان های
محله ها، بازارچه های سنتی موجود در محله ها و وجه تمایز شیراز با سایر شهرها از دست
رفته و جنبه روح و روان آن کمرنگ شده است. بنابراین چنین توسعه ای که به سلامت جسم
و روان شهروندان و بالابردن بازده کاری افراد توجهی نکرده، یک توسعه غیراصولی است.
این کارشناس معماری
با اشاره به چالش‌های محتوایی، شکلی و فرآیندی متعددی که شیراز با آن مواجه است، گفت:
مسئولان شهری بدون توجه به منافع عمومی شهروندان در طول دوره تصدی خود اقداماتی گاه
مخرب، ماجراجویانه و بر خلاف بنیادهای علمی لازم را در عرصه توسعه شهری به اجرا درآورده‌اند.
حتی در برخی موارد در عرصه توسعه شهری نقش جامعه علمی و شهروندان در فرآیند تصمیم‌سازی
و تصمیم‌گیری بسیار کمرنگ بوده است.
حاجی پور خاطرنشان
کرد: برنامه‌ریزی و مدیریت شهری با رویکرد فرهنگی اجتماعی باید اولویت شهرسازی
باشد. لذا انتظار
می رود که مدیران شهری و تصمیم‌گیران توسعه شهر شیراز، به طور کارشناسی در خصوص
شهر تاریخی شیراز تفکر و اعمال نظر کنند.
